تاریخچه ضرب سکه در ایران

4.2/5 - (11 امتیاز)

سکه یک قطعه فلزی (طلا | نقره | برنز | آلیاژ های ترکیبی) به وزن مشخصی است که در هر حکومتی و در هز زمانی دچار تغییراتی شده است. اما تاریخچه ضرب سکه در ایران به اولین ضرب سکه طلا در زمان هخامنشیان بر میگردد.

در این مقاله به تاریخچه مختصری از ضرب سکه در ایران و در زمان حکومت های مختلف خواهیم پرداخت.

در تاریخ ایران سکه با ضرب چکش های مخصوص ساخته میشد و این روشی آسان برای ضرب این مسکوکات بود. ایرانیان باستان صدها سال به این ترتیب عمل می‌کردند که اول نقش پشت سکه را روی یک فلز محکمی که معمولاً از جنس فولاد بود به‌طور معکوس حکاکی می‌کردند و آن را در وسط سندان کار می‌گذاشتند و به همان طرز عیناً نقش روی سکه را نیز در سر سنبه‌ای از فولاد حکاکی می‌کردند.

با تعیین عیار مناسب فلزات را تبدیل به شمش و سپس آنها را به قطر و وزن معین خرد می‌کردند. قطعات سکه را گداخته و با فشار چکش به صورت مسکوک درمی‌آوردند. این سبک از ضرب سکه منحصر به ایران نبود، تقریباً در همه جای دنیا به همین شیوه عمل می‌شد. قرن ها بعد به صورت ابتدایی از منگنه‌ها برای ضرب سکه استفاده کردند و از سال ۱۵۶۱ میلادی با اختراع شدن ماشین ضرب سکه در اروپا، ظاهری شبیه سکه‌های استاندارد امروزی رواج یافت.

تاریخچه ضرب سکه در زمان صفویه

به نقل از کتاب “تذکرة الملوک” ضرب سکه در زمان صفویه 9 مرحله داشت:

سباکی برای ذوب کردن و خالص نمودن طلا و نقره.
قرص‌کوبی که فلزات را به شکل قرص درمی‌آورد.
آهنگری که برای شمش کردن فلزات نیاز بود.
چرخ‌کشی برای نوار کردن شمشها (باریک کردن شمش) به ضخامت معین.
قطاعی برای قطعه کردن نوار فلزات.
کهله‌کوبی، فلزات قطعه شده را پهن کرده، به اندازه سکه درمی‌آورد.
سفیدی‌گری، قرصهای طلا و نقره را پاک می‌کرد.
تخش‌کُنی، قرصهای کم‌وزن را جدا کرده، مجدداً با وزن صحیح آماده می‌کرد.
سکه‌کُنی، قرصها را تبدیل به سکه می‌کند

زمان صفویه نظم و ترتیب خاصی برای ضرب سکه وجود داشت و ضرابخانه، سازمان اداری گسترده‌ای دارای مشاغل متنوع بود که تحت نظر معیرالممالک اداره می‌شد عزل و نصب حکاکان، زرکشان، ضراب باشی، ضابطان، صنعتگران، کارکنان و کارمندان با وی بود و هیچ‌یک از عاملین دیگر حق دخالت نداشتند.

در دوران افشاریه و زندیه تا اواسط قاجاریه وضع ضرب سکه کم و بیش به همان صورت بود تا در سال ۱۲۸۲ هـ. ناصرالدین شاه دستور داد ضرابخانه‌ای با روش جدید از فرانسه خریداری و به ایران وارد شود و پس از وقفه‌ای دوازده ساله، ضرابخانه جدید در سال ۱۲۹۴ هـ به دستیاری پشان، مستشار اتریشی، کار خود را آغاز نمود.

از زمان مظفرالدین شاه قاجار سکه نیکل هم در ایران رایج شد. در سال ۱۲۷۸ خورشیدی قراردادی با بانک شاهنشاهی برای ضرب معادل ۱۵۰ هزار تومان سکه نیکل بسته شد. از سال ۱۳۲۲ قمری (۱۲۸۳ خورشیدی) این سکه ها وارد گردش شد و همه ساله ضرب این سکه ها و ورود آنها به ایران ادامه یافت

بزرگترین سکه ایرانی در جهان:

بزرگ‌ترین سکه جهان سکه‌ای زرین است که نوشته روی آن به فارسی است و مشخصات سکه عبارت است از: وزن آن بیش از هفتاد اونس (اونس = ۳۱٫۱۰۳۴۷۶۸ گرم) – اندازه قطر و دایره این سکه ١٤/٥ سانتیمتر است. نوشته روی سکه «لا اله الا الله محمد رسول‌الله» و عبارت «ضرب دارالخلافه شاه جهان‌آباد ۱۰۶۴» و درحاشیه آن هم این شعر دیده می‌شود:

این سکه طلای منحصربه‌فرد اسلامی متعلق به سلسله غوریان است

تاریخ ضرب سکه طلا: انواع سکه در ایران

در سال ۵۶۴ پیش از میلاد، لیدی توسط کوروش بزرگ فتح شد. کوروش دارایی مردم شهر سارد را به گنجینه شاهی خویش انتقال داد. پس از لیدی، شهرهای یونانی‌نشین آسیای صغیر نیز به دست ایرانیان گشوده شد. می‌توان حدس زد که در ابتدا تغییری در وضع ضراب‌خانه سارد داده نشده است و سکه‌های زر و سیم گاه به گاه بر حسب نیاز به جریان می‌افتاده‌اند.

ضرب سکه طلا در زمان هخامنشیان

در ایران، نخستین بار داریوش اول مبادرت به ضرب سکه‌های زرین با نام «دریک» نمود و ضرب این نوع سکه‌ها فقط به فرمان وی صورت می‌گرفت و در دوره‌های دیگر نیز بر ضرب سکه‌های زرین حساسیت بیشتری وجود داشت.

به گفته هرودوت: «داریوش آرزو داشت تا یادگاری از خود بر جای گذارد که تا آن زمان هیچ پادشاهی به جای نگذارده باشد

بنابراین با رساندن زر خود به بیشترین درجه خلوص تا آن زمان، وی به ضرب سکه پرداخت. اشکانیان سکه‌ی ‌زرین نداشتند و تاکنون سکه‌ی اصیل زرین از دوره‌ی اشکانی یافت نشده است. پس سکه‌های زرین منتسب به ‌آن‌ها یا سکه‌های تقلیدی اقوام کوچ‌نشین هم‌زمان یا سکه‌های جعلی مدرن هستند.

به‌طور کلی در طول تاریخ ایران به سبب همین محدودیت ضرب سکه‌های زرین و نیز به علت ارزش زیادی که این نوع سکه نسبت به دیگر سکه‌ها داشت، در میان مردم کمتر رواج داشت و گاهی در دوره‌ای اصلاً رایج نبوده و حتی ضرب هم نشده‌است.

سکه درهم نقره، دوره مهرداد دوم پادشاه پارتی

سکه سیمین

اولین سکه‌های نقره در ایران از دوره پادشاهی داریوش اول ضرب و پخش گردید. از آن دوره تا قاجاریه سکه‌هایی که در ایران میان مردم رواج داشت بیشتر سیمین و مسین بوده‌است. شواهد بسیاری بر این مدعا در تاریخ موجود است که ذکر تمامی آن ضرورت ندارد به عنوان مثال «شاردن» (Chardin) سیاح معروف از سکه‌های دوره صفویه ذکری به میان آورده‌است. او می‌نویسد: «پول جاری ایرانیان [دوره صفویه] نقره است و عیار آن مطابق مسکوک اسپانیولی است؛ ولی در ضرابخانه‌های مختلف عیار آن را پایین می‌آورند.»

بخش اعظم سکه‌های رایج قاجاریه را سکه‌های سیمین تشکیل می‌داد و از آنجا که در این دوره بر اساس منافع بریتانیا و برخی از کشورهای قدرتمند وقت، ارزش سیم در بازار جهانی بخصوص در آسیا رو به کاهش بود و به تبع از آن ارزش سیم در بازار ایران پیوسته پایین می‌آمد، این روند بر پول ایران اثر مستقیم داشت و در این رهگذر لطمه بزرگی بر پایه اقتصاد و سازمان امور مالی کشور وارد و ایران را دچار بحران شدید پولی نمود.

سکه نقره در دوره قباد یکم، پادشاه ساسانی

سکه های مسین

مس قدیمترین فلزیست که توسط بشر کشف شده‌است. استفاده انسان از این فلز به حدود شش یا هفت هزار سال پیش از میلاد می‌رسد. ایرانیان نیز از زمان‌های بسیار دور با مس آشنا بوده‌اند. درباب پیشینه کاربرد این فلز در ایران نویسنده کتاب «تاریخ سکه» آورده‌است: «برای اولین بار در حدود هزاره پنجم پیش از میلاد فلز مس در ایران مورد استفاده قرار گرفت.»

پیش از اسلام در ایران سکه‌های مسی در میان مردم رایج بوده و پس از اسلام نیز تا دوران قاجاریه و حتی مدتی از دوره پهلوی این نوع سکه نقش مهمی را در امر دادو ستد مردم دارا بوده‌است. البته این سکه جزو کم بهاترین پول در جریان بوده و از آنجا که رنگ پول‌های مسی پس از مدتی سیاه می‌شده، بدان‌ها «پول سیاه» می‌گفتند و آن را در مقابل «پول سفید» به کار می‌بردند که منظور سکه‌های سیمین بوده‌است.

سکه‌های مسی به خصوص در دوره ناصرالدین شاه و بعد از آن تا پایان سلسله قاجاریه نوسان زیادی داشت و ارزش آن نسبت به پول‌های دیگر ثابت نبود و پیوسته تغییر می‌کرد. به همین جهت نمی‌توان ارزش سکه‌های مسی را نسبت به دیگر سکه‌ها تعیین نمود. به‌طوری‌که مدام در مناطق مختلف کشور تغییر می‌کرده‌است.

در کتاب «وقایع اتفاقیه» اعتماد السلطنه برخی از نوسانات ارزش پول‌های مسی را چنین آورده‌است: «درسال ۱۲۹۶ قمری پول سیاه در شیراز و اطراف شیراز خیلی کم شده‌است» و «حال صرف پول سیاه و سفید پانزده شاهی.» و «بیشتر صدمه خلق بواسطه پول سیاه است که قریب صد هزار تومان پول سیاه در شیراز موجود است و پول سفید پیدا نمی‌شود صرف پول سیاه و سفید تومانی سی شاهی است[ سال ۱۳۱۱ قمری!.» و «صرف پول سیاه و سفید تومانی یک قران و سی شاهی است [ سال ۱۳۱۲ قمری!.»و «پول سیاه که حکم شده شصت شاهی که یک قران باشد [ سال ۱۳۱۷قمری!.» در کتاب «افکار اجتماعی و سیاسی» هم شاهدی از کمیابی پول سیاه در اواخر حکومت قاجاریان آورده‌است: «براثر کمیابی پول سیاه که رواج مملکت است. معاملات رعیت مسدود شده‌است.» با بررسی سکه‌های مسین قاجاریه و مقایسه آن‌ها با سکه‌های زرین و سیمین این دوره نتایج جالب توجهی آشکار می‌گردد که می‌توان آن موارد را این‌گونه جمع‌بندی کرد: الف – وزن سکه‌های مسی غالباً بیشتر از دیگر سکه هاست. ب – در این دوره نیز مانند ادوار پیش سکه‌های مسی دارای تصاویر حیواناتی نظیر شیر، فیل، گوزن، طاووس، ماهی و… و نیز تصویر خورشید، ستاره و… می‌باشد. ج – بر بیشتر آن‌ها به خصوص در دوره‌های محمد شاه و ناصرالدین شاه واژه «فلوس» ضرب شده‌است. د – در این دوران سکه‌های مسی را به نام‌های غاز، کلوار، پاپتی، جندک، قمری، عباسی، صناری و… می‌خواندند.

نکته بسیار مهمی که باید از خصوصیات سکه‌های مسین برشمرد فراوانی این سکه‌ها و دارا بودن نقوش حیوانات مختلف است که پیوسته توانسته‌است علاقه‌مندان این رشته علمی را در کشف حقایق زندگی پیشینیان یاری دهد و پر مسلم است که این خود جاذبه هنری و فلکوری بسیار با ارزشی را برای سکه‌های مسین ایجاد نموده‌است. بانو ملکزاده بیانی نیز اشاره‌ای به نقوش سکه‌های مسی دارد او در کتاب «تاریخ سکه» می‌نویسد: «پیکر حیواناتی که بر این سکه‌ها هست همان حیوانات زمان هخامنشیان و ساسانیان است.» نکته دیگری که از سکه‌های مسی می‌توان بدان اشاره کرد، اینکه چون ضرب این نوع سکه‌ها در اختیار حکمرانان محلی بوده‌است این امر برای آنان یک منبع کسب درآمد کلان به حساب می‌آمده بدین ترتیب که به فرمان ایشان هر از گاهی به هر بهانه‌ای که دست می‌داد، نظیر فرارسیدن اعیاد و جشن‌ها و… سکه‌های مسی قدیم به بهای کم جمع‌آوری می‌شد و سکه‌های جدید الضرب به بهای بیشتر میان مردم پخش می‌گردید و از این طریق مابه التفاوت سکه‌های قدیم و جدید که سرمایه کلانی را تشکیل می‌داد از مردم کسب می‌کردند.

تاریخ بصری ضرب سکه طلا در ایران

سکه طلا داریک هخامنشیان

گران ترین سکه ضرب شده در ایران و جهان

انواع سکه در زمان اشکانیان

سکه نقره دراخما اشک (ارشک) یکم، نام پادشاه به خط یونانی روی سکه حک شده‌است.

سکه نقره دراخما مهرداد یکم، به همراه ریش و سربند پادشاهی

سکه نقره دراخما مهرداد دوم، تصویر نشسته نیکه الهه پیروزی

سکه ارد یکم

سکه فرهاد چهارم

سکه مهرداد دوم

سکه در زمان ساسانیان

سکه شاهپور دوم

سکه پیروز یکم

انواع سکه در سلسله های پادشاهی ایران تا قبل از انقلاب جمهوری اسلامی

سکه دوره امویان که از سکه‌های ساسانیان الگوبرداری شده‌است.

سکه دوره عباسیان ۷۶۵ میلادی

سکه دوره عباسیان که از سکه‌های سلسله شاهیان هند الگوبرداری شده‌است.

سکه مربوط به دوره اتابکان یزد

سکه نصر دوم ضرب شده در نیشابور

سکه نصر دوم ضرب شده در سمرقند

سکه طلا در زمان غزنویان

سکه نصر دوم ضرب شده در سمرقند

سکه شاه عباس دوم صفوی

سکه طلا در زمان نادر شاه افشار

ضرب سکه در زمان حکومت قاجار

پشت سکه ۱ قرانی متعلق به دوران پادشاهی فتح علی شاه قاجار که بر سکه نقش شیر و خورشید، اژدها و شیر ایستاده و تاج پادشاهی و عبارت اسداله غالب لقب علی بن ابی طالب موجود است. شیر و خورشید منقوش در سکه فاقد شمشیر است. این سکه متعلق به سال ۱۸۳۰ میلادی است و از جنس نقره است.

روی سکه ۱ قرانی متعلق به دوران پادشاهی فتح علی شاه قاجار که بر سکه عبارت «السّلطان ابن السّلطان فتحعلی شاه قاجار» نقش بسته‌است. این سکه متعلق به سال ۱۸۳۰ میلادی است و از جنس نقره است.

سکه فلوس؛ بر روی آن نشان شیر و خورشید و بر پشت آن عنوان «فلوس» و نام ایران بچشم می‌خورد.

سکه شیر و خورشید فتحعلی شاه

سکه طلا با چهره مظفرالدین شاه قاجار – ۱۲۷۵ خورشیدی

پشت سکه دو هزار دیناری محمد علی شاه

روی سکه دو هزار دیناری محمد علی شاه

سکه نقره احمد شاه

سکه طلا احمد شاه

سکه در زمان پهلوی

روی سکه ۱۰ پهلوی – سال ۱۳۵۵ خورشیدی – ۱۹۷۶ میلادی به مناسبت پنجاهمین سالگرد تأسیس سلسله پهلوی / چهره رضا شاه و محمدرضا شاه بر روی سکه می‌باشد.

پشت سکه ۱۰ پهلوی – سال ۱۳۵۵ خورشیدی – ۱۹۷۶ میلادی به مناسبت پنجاهمین سالگرد تأسیس سلسله پهلوی / تاج پهلوی نقش بر سکه می‌باشد

سکه ده شاهی (پنجاه دینار) ضرب شده در سال ۱۳۴۷ هجری شمسی

سکه ۱۰ ریالی یادبود FAO

سکه یک پهلوی رضا شاه با وزن ۸/۱۳ گرم نخستین سکه طلا که در ایران بعد ازگذشت حدود ۲۵۰۰ سال با استاندارد وزنی سکه یک دریک هخامنشی در سال ۱۳۱۰ خورشیدی ضرب شد.

سکه ۱۰ ریالی یادبود پنجاهمین سال شاهنشاهی پهلوی

پشت سکه ۲۰ ریالی یادبود هفتمین دوره بازی‌های آسیایی ۱۹۷۴ تهران

روی سکه ۲۰ ریالی به مناسبت یادبود بازی‌های آسیایی ۱۹۷۴ تهران

یادبود چهلمین سال تأسیس بانک ملّی

سکه طلای یادبود فرح پهلوی، ضرب به سفارش مؤسسه اعتباری دانشگاه، دهه ۴۰ خورشیدی

ضرب سکه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی

سکه ۱۰۰۰ ریالی با طرح پل خواجو و کوه دماوند

سکه ۲۵۰ ریالی با طرح مدرسه فیضیه سال ۱۳۸۷

سکه ۲۰۰۰ ریالی با طرح بارگاه رضا، امام هشتم شیعیان، سال ۱۳۸۹

تعدادی سکه ایرانی (بیشتر آن‌ها متعلق به دهه نود شمسی هستند)

سکه ۲۰ ریالی ضرب شده در سال ۱۳۵۹ به مناسبت پیروزی انقلاب

۲۲ گل لاله به پاسداشت ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ روی سکه ۲۰ ریالی ضرب شده در سال ۱۳۶۰ به مناسبت سومین سالگرد انقلاب ۱۳۵۷ ایران
در مرکز سکه نوشته شده‌است: جمهوری اسلامی ایران